Νικηφόρος Γρηγοράς, μια εξέχουσα φυσιογνωμία του Βυζαντίου τον 14ο αιώνα

Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γεννήθηκε στην Ηράκλεια του Πόντου με τους ιστορικούς να προσδιορίζουν την γέννησή τους ανάμεσα στα έτη 1292 έως 1295. Αποτελεί μια από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Εξαιρετικά φιλομαθής, μας άφησε πλούσιο έργο ενώ διέπρεψε ως ιστοριογράφος, θεολόγος και εμβάθυνε στους τομείς της φιλοσοφίας, αστρονομίας, ρητορικής και στα μαθηματικά. Έχασε τους γονείς του σε πολύ μικρή ηλικία, όταν ήταν μόλις 10 ετών, είχε όμως την τύχη να σταθεί δίπλα σε εξαιρετικούς δασκάλους που τον ανέθρεψαν ενσταλάζοντάς τον, την αγάπη προς τον πνευματικό τομέα και να εξελιχθεί ταχύτατα. Συνέγραψε ρητορικούς εγκωμιαστικούς λόγους, ενώ αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του ήταν οι παρατηρήσεις των ουράνιων και φυσικών φαινομένων καθώς και η μίμηση των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων δημιουργώντας μια έξοχη εικόνα του ήθους αυτών των προσωπικοτήτων και έναν προσανατολισμό στην ιστορία του πολιτισμού. Η επιστολογραφία του με σημαίνοντες προσωπικότητες της εποχής όπως ο Θεόδωρος Μετοχίτης, ο Ιωάννης Καντακουζηνός, ο Δημήτριος Κυδώνης, ο Νικηφόρος Χούμνος αλλά και άλλους, πέρα από τις σημαντικές πληροφορίες που προσφέρει για τα πολιτικά και όχι μόνο δρώμενα, παρουσιάζει τη συγκροτημένη εικόνα αρχαιογνωσίας που έχει αποκομίσει.

Όταν απεβίωσαν οι γονείς του, την ανατροφή του ανέλαβε αρχικά ο θείος του Ιωάννης Μητροπολίτης Ηράκλειας, ο οποίος του δίδαξε πλατωνικά κείμενα και του ερμήνευσε την πλατωνική θεωρία. Το 1316 μετέβη στην Κωνσταντινούπολη όπου θα ξεκινήσει τις σπουδές του και θα γνωρίσει τον Ιωάννη ΙΓ’ Γλυκύ, ο οποίος διετέλεσε πατριάρχης την περίοδο 1315-1319 και του δίδαξε την αριστοτέλεια λογική και ρητορική. Έπειτα τον σύστησε στον Μεγάλο Λογοθέτη Θεόδωρο Μετοχίτη, οποίος θα προσφέρει στον νεαρό Νικηφόρο την γνώση της Αστρονομίας. Το 1321 εκφώνησε τον εγκωμιαστικό λόγο προς τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’, που είχε μια ιδιαίτερη αγάπη προς τον πνευματικό κόσμο και τις τέχνες, ο οποίος εντυπωσιάζεται από την ευγλωττία και τις ρητορικές ικανότητες του νέου Νικηφόρου και του προσφέρει κοινωνικό αξίωμα, αυτό του χαρτοφύλακα. Ο Γρηγοράς θα αρνηθεί την προσφορά αναφερόμενος στο νεαρό της ηλικίας του και την απειρία του. Το 1326, αναλαμβάνει διπλωματική αποστολή στην Σέρβικη αυλή του Στέφανου Γ’ Ουρέση, προκειμένου να τον πείσει να επιστρέψει την κόρη του Μετοχίτη, Ειρήνη, που ήταν και πεθερά του Στέφανου. Η πτώση του Ανδρόνικου Β’ το 1328 μετά τον πολυετή και καταστροφικό εμφύλιο με τον Ανδρόνικο Γ’, θα οδηγήσει τον Γρηγορά σε δυσμένεια και τελικά σε εξορία στο Διδυμότειχο. Εκεί θα αναπτύξει ιδιαίτερη φιλία με τον Ιωάννη Καντακουζηνό.

Το 1331 αντικρούει με επιτυχία τις απόψεις του θιασώτη της αριστοτέλειας φιλοσοφίας, Βαρλαάμ Καλαβρού, κάτι που θα αυξήσει το κύρος του, ενώ το 1332 ιδρύει ιδιωτικό σχολείο στη Μονή της Χώρας και πλέον αποτελεί ηγετική μορφή στον πνευματικό κόσμο της Κωνσταντινούπολης. Το επόμενο έτος εκφωνεί παραμυθητικό λόγο στον αυτοκράτορα, μετά τον θάνατο της μητέρας του Ανδρονίκου Γ’, Ξένης. Θα στραφεί κατά των Λατίνων εκπροσώπων του πάπα Βενέδικτου ΙΒ’ και της ένωσης των Εκκλησιών το 1334, πείθοντας τα μέλη της συνόδου να διακόψουν τις διαπραγματεύσεις με τους Λατίνους, ενώ στον νέο εμφύλιο που ξέσπασε μεταξύ του Ιωάννη Καντακουζηνού και της αντιβασιλείας του Ιωάννη Ε’ Παλαιολόγου(1341-1347) θα ταχθεί υπέρ του πρώτου. Το 1346 η αυτοκράτειρα Άννα τον παροτρύνει να πραγματοποιήσει την πρώτη του δημόσια δήλωση με μια αντιπαλαμική πραγματεία. Όντας σφοδρός πολέμιος του ησυχασμού, με τον θάνατο του Ακίνδυνου θα αποτελέσει αυτός πλέον τον ηγέτη των αντιησυχαστών. Το καλοκαίρι του 1351 όπου συγκάλεσε σύνοδο ο αυτοκράτορας πλέον Ιωάννης ΣΤ’ Καντακουζηνός μαζί με τον πατριάρχη Κάλλιστο, ο Γρηγοράς θα επιμείνει με σθένος στις αντιπαλαμικές θέσεις του, προσφωνώντας ανάλογους λόγους όπου μεταξύ άλλων προέβλεψε και την καταστροφή της Αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα να διαταχθεί ο εγκλεισμός του στη Μονή της Χώρας. Στις 15/8/1351,  αποφασίζεται η πλήρης αποδοχή του παλαμισμού και η προσφώνηση αυτής της αποδοχής τρις από τον πατριάρχη Κάλλιστο. Το αποτέλεσμα της συνόδου δεν θα τον εμποδίσει να αφοσιωθεί στην αποδόμηση της «αιρετικής» -όπως θεωρούσε- διδασκαλίας του ησυχασμού, στην καταγγελία της αιρέσεώς του και στο να εκθέσει τα κακουργήματα των παλαμικών σε πραγματείες και φυλλάδια. Αυτή η εμμονική σχεδόν συμπεριφορά, αποτέλεσε την αιτία διακοπής της φιλίας του με τον Ιωάννη Καντακουζηνό.

Αυτοκράτορας Ιωάννης Στ' Καντακουζηνός.
Η αρχική φιλία του με τον Γρηγορά
οδηγήθηκε σε ρήξη από τις θρησκευτικές
έριδες. Παρ' όλα αυτά διατήρησε την επαφή
μαζί του και ζητούσε τακτικά τη γνώμη του.

Ο εγκλεισμός του Γρηγορά θα λήξει τον Νοέμβριο του 1354 όταν και ο Ιωάννης Ε’ θα εισέλθει στην Κωνσταντινούπολη και θα ανατρέψει οριστικά τον Ιωάννη ΣΤ’. Έπειτα θα διεξαγάγει μια ενδιαφέρουσα δημόσια συζήτηση με τον Γρηγόριο Παλαμά το 1355 αλλά και με τον Ιωάννη Καντακουζηνό, από τις οποίες όμως δεν εξήχθησαν συγκεκριμένα αποτελέσματα. Συμπερασματικά, το πολυσχιδές έργο του γεννήθηκε από τη ζύμωση των πλούσιων γνώσεων του στον Ελληνικό λόγο και τη Θεολογία, δημιουργώντας μια μεγάλη προσφορά στον πνευματικό κόσμο. Η χρονολογία θανάτου του, όπως και αυτή της γέννησής του, αποτελεί σημείο διχογνωμιών μεταξύ των ιστορικών με το εύρος αυτής να βρίσκεται στα έτη 1359 έως 1361.

Πηγή: Π. Βλαχάκος, Ο Βυζαντινός λόγιος Νικηφόρος Γρηγοράς, η προσωπικότητα και το έργο ενός επιστήμονα και διανοούμενου στο Βυζάντιο του 14^ου αιώνα, Εκδόσεις Σταμούλη, Θεσσαλονίκη, 2008.

*Το κίνημα του Ησυχασμού αφορούσε τις πρακτικές μιας μικρής ομάδας μοναχών κυρίως του Άγιου Όρους, των οποίων η επιρροή ήταν αντίστροφα ανάλογη του αριθμού τους, που επεδίωκαν την αποθέωση μέσα από την αδιάκοπη προσευχή και αυτοσυγκέντρωση σε ερημικούς συνήθως τόπους , μακριά από τα εγκόσμια. D.Nicol, Τελευταίοι αιώνες, σελ.333-334.