Η «Ιερή Ένωση» και η ναυμαχία στο Αδραμύττιο (1334).

Ιστορικό πλαίσιο. Η κατάρρευση της βυζαντινής δύναμης στη δυτική Ανατολία και το Αιγαίο στα τέλη του 13ου αιώνα καθώς και η κατάργηση του βυζαντινού ναυτικού το 1284 δημιούργησαν ένα κενό ισχύος, το οποίο γρήγορα εκμεταλλεύτηκαν τα Τουρκικά φύλα που κατέκλυζαν την περιοχή. Η παραμέληση της επικράτειας πέριξ της Νίκαιας, που αποτέλεσε πολιτική αρχής γενομένης από τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο, σε συνδυασμό με την αρπακτικότητα του Καταλανικού εκστρατευτικού σώματος και των Αλανών μισθοφόρων τοποθέτησαν την οριστική «ταφόπλακα» του ελεύθερου Μικρασιατικού Ελληνισμού. Από την άλλη πλευρά, ο θανάσιμος αντίπαλος του Βυζαντίου, οι Σελτζούκοι Τούρκοι, άρχισαν να καταρρέουν ιδίως μετά τη μογγολική εισβολή το 1243 και έτσι στη θέση τους δημιουργήθηκαν διάφορα τουρκικά εμιράτα. Δύο από τα πιο ισχυρά, το εμιράτο του Μεντεσέ που είχε έδρα στην περιοχή της Μιλήτου και το εμιράτο του Αϊδινίου στην περιοχή της Εφέσου και της Σμύρνης απέσπασαν την προσοχή των δυτικών δυνάμεων και ιδίως της Βενετίας που έδινε μεγάλη βάση στο διαμετακομιστικό εμπόριο.

Το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου που εκπροσωπεί
τον ευαγγελιστή Άγιο Μάρκο, σύμβολο της
Γαληνότατης Δημοκρατίας της Βενετίας, κρατά
την επιγραφή PAX TIBI MARCE EVANGELISTA MEVS
 (Ειρήνη μετά σου, Μάρκο Ευαγγελιστά μου ). Η Βενετία
είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανάσχεση της
τουρκικής πειρατείας στο Αιγαίο.

Χρησιμοποιώντας την τεχνογνωσία και την εμπειρία των ντόπιων Ελλήνων ναυτικών, οι Τούρκοι άρχισαν να δραστηριοποιούνται ως πειρατές στην επικράτεια του Αιγαίου, στοχεύοντας ιδιαίτερα στο μωσαϊκό κρατιδίων και δουκάτων που είχε δημιουργηθεί. Η Κρήτη ήταν από το 1211 υπό Βενετική κατοχή διαμορφώνοντας το δουκάτο της Κάντια (Ηράκλειο), όπως και το δουκάτο της Νάξου (ή δουκάτο Αρχιπελάγους). Μάλιστα ο δούκας της Κρήτης είχε λάβει ανάθεση από τη Γερουσία της ρύθμισης των σχέσεων με τα προαναφερόμενα εμιράτα. Με μια διευρυμένη ελευθερία κινήσεων, έστελνε πρέσβεις, σύναπτε συνθήκες -μάλιστα το διάστημα 1331-1414 σύναψε 9 συνθήκες- και διόριζε πρόξενους. Στη Χαλκίδα της Εύβοιας δημιουργήθηκε μετά τη Δ’ Σταυροφορία η τριαρχία του Νεγροπόντε (Χαλκίδα, Κάρυστος και Ωρεός) που σταδιακά περιήλθε ολόκληρη στην επιρροή της Βενετίας. Η γενοβέζικη παρουσία με την οικογένεια Ζαχαρία είχε την ηγεμονία της Χίου, μέχρι το 1329 που ανακαταλήφθηκε από τους Βυζαντινούς, την ίδια στιγμή που στην Πελοπόννησο οι Φράγκοι κατείχαν ακόμη το Πριγκιπάτο της Αχαΐας. Στην Αττική οι Καταλανοί διοικούσαν το δουκάτο των Αθηνών από το 1311, έχοντας θέσει την ηγεμονία τους υπό το στέμμα της Αραγωνίας, ενώ η Παλατινή κομητεία της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου βρισκόταν υπό τους Ανδεγαυούς από το 1325. Οι Ιωαννίτες ήταν εγκατεστημένοι πλέον στη Ρόδο από το 1310 έχοντας επεκταθεί και στα γύρω νησιά, ενώ τέλος η Κύπρος από το 1192 ήταν βασίλειο το οποίο κυβερνούσαν μέλη της δυναστείας των Λουζινιανών. Οι δραστηριότητες των Τούρκων πειρατών εντάθηκαν εκμεταλλευόμενοι τις διαμάχες μεταξύ των δύο μεγάλων ναυτιλιακών κρατών, της Βενετίας και της Γένοβας. 

Οι Τούρκοι του Αϊδινίου διατηρούσαν καλές σχέσεις με τους Καταλανούς και η ανανέωση της συμμαχίας τους το 1325 επιδείνωσε τις σχέσεις που είχαν οι τελευταίοι με τους ανταγωνιστές τους Βενετούς. Το συγκεκριμένο εμιράτο που προηγουμένως είχε συνεργαστεί στενά με τον αναπληρωτή διοικητή του Δουκάτου Αθηνών, Αλφόνσο Φαντρίκουε, άρχισε να αποκτά αυξημένη ισχύ και σημαίνοντα ρόλο. Αυτό προκάλεσε την συσπείρωση των αντιπάλων σε ένα κοινό μέτωπο και έτσι ο Ανδεγαυός Ιωάννης της Γκραβίνα, ο άρχων της Χίου Μαρτίνος Ζαχαρίας και ο Νικολό Σανούντο του δουκάτου Νάξου μαζί με τους Βενετούς δημιούργησαν μια πρόσκαιρη συμμαχία. Οι επιθέσεις των Τούρκων σε Χαλκίδα και Νάξο ήταν αυτές που γέννησαν την ιδέα στους Βενετούς να συνασπίσουν μια ακόμα ευρύτερη αντιτουρκική συμμαχία. Νέες επιθέσεις στο φρούριο Δαμάλα της Χίου το 1327 και η αποβίβαση στρατευμάτων στη Χαλκίδα, ενέτειναν τις προσπάθειες των Βενετών να θέσουν Βυζαντινούς, Ιωαννίτες και τον Μαρτίνο Ζαχαρία στην από κοινού οργάνωση επιχειρήσεων εναντίον των Τούρκων. Ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Θηβών πήγε στη Βενετία για ζητήσει τη βοήθεια και άλλων δυνάμεων της Δύσης. Οι Βενετοί τον Απρίλιο του 1331 σύνηψαν συμμαχία με τους Καταλανούς και τον ίδιο μήνα ο Μαρίνο Μοροζίνι, δούκας της Κάντια, υπέγραψαν συνθήκη με τον επικεφαλή του εμιράτου του Μεντεσέ, Ορχάν. Οι δίαυλοι του εμπορίου που άνοιξαν ξανά στη Μικρά Ασία έδωσαν ενίσχυση στα σχέδια των Βενετών να αφοσιωθούν στην αντιμετώπιση του Αϊδινίου.

Ελαφρύ σκάφος στο Αιγαίο τον 14^ο αιώνα. Στις ναυμαχίες
που έλαβαν μέρος εκείνον τον αιώνα τα μικρότερα σκάφη απάρτιζαν
μεγάλο μέρος των στόλων, ιδίως σε αυτούς των Τούρκων

Οι προετοιμασίες και η σύγκρουση. Η ιδέα για σταυροφορία που υπήρχε στα σκαριά το 1327 ενισχύθηκε περεταίρω όταν ο πάπας Ιωάννης ΚΒ’ πρότεινε στο Γάλλο βασιλιά Φίλιππο ΣΤ’ να οργανώσει μια με τη συμμετοχή και των άλλων ισχυρών κρατών της Δύσης. Οι Βενετοί πρότειναν την αποστολή 20.000 ιππέων και 50.000 πεζών που θεωρούσαν ως απαραίτητη δύναμη για την εξασφάλιση της επιτυχίας, ενώ η δικιά τους συνεισφορά θα ανερχόταν στα 100 πλοία, πολεμικών και ιππαγωγών. Προσπάθησαν να τραβήξουν την προσοχή του Γάλλου βασιλιά λέγοντάς του ότι η καταστροφή των Τούρκων ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάκτηση των Αγίων Τόπων. Η άρνηση του Γάλλου βασιλιά έκανε τα σχέδια να ναυαγήσουν. Οι Τούρκοι συνέχισαν τις επιδρομές σε τέτοια ένταση ώστε τον Μάρτιο του 1332 ο δούκας της Νάξου, Νικολό Σανούντο, έκανε ξεχωριστή συνθήκη δίνοντας φόρο υποτελείας και το παράδειγμά του ακολούθησε και η Χαλκίδα. Η τακτική αυτή αποτελούσε το πρώτο στάδιο της τουρκικής επέκτασης. Η σχετικά χαλαρή υποτέλεια έδινε τη θέση της αργά ή γρήγορα στην απώλεια της ανεξαρτησίας με την προσάρτηση. 

Η αντίδραση της Βενετίας ήταν να αναζητήσει συμμάχους από τα τουρκικά μπεηλίκια και οι Τούρκοι από τα μπεηλίκια του Γκερμιγιάν, που είχαν έδρα στην Κιουτάχεια και του Μεντεσέ ανταποκρίθηκαν θετικά. Στον πόλεμο κατά των Τούρκων του Αϊδινίου επάνδρωσαν τον Νοέμβριο του 1333 10 γαλέες με επικεφαλή τον Μαρίνο Μοροζίνι. Ο χρονικογράφος του 14ου αιώνα Πέτρο Ιουστινιάνι αναφέρει ότι προκάλεσε αρκετές επιδρομές στους Τούρκους με ιδιαίτερη επιτυχία. Τα γεγονότα αυτά ενθουσίασαν τους Βενετούς που συγκρότησαν νέο στόλο από 10 γαλέες, 12 ιππαγωγά και άλλα μικρότερα σκάφη, αυτή τη φορά θέτοντας ως επικεφαλή του στόλου τον Πιέτρο Ζένο, μπαΐλο (πρέσβη) της Βενετίας. Αρχές Μαρτίου του 1334 ο βασιλιάς της Κύπρου Ούγος Δ’ μπήκε επίσημα πλέον στη συμμαχία της «Ιερής Ένωσης» (Sancta Unio) με 6 γαλέες.

Οικόσημα του Βασιλείου της Κύπρου πάνω από την
εσωτερική πύλη του κάστρου. Αριστερά το οικόσημο
του οίκου Λουζινιάν.Το βασίλειο της Κύπρου επί
 βασιλείας Ούγου Δ’ συνέβαλε στις
 επιχειρήσεις κατά των Τούρκων (Κάστρο Κερύνειας, Κύπρος). 

Η προτεινόμενη εκστρατεία θεωρήθηκε ότι θα επείχε θέση ενός primum passagium (προκαταρκτικής εκστρατείας) που θα προετοίμαζε το έδαφος για μια πλήρως οργανωμένη σταυροφορία. Ακολούθησαν μικροσυμπλοκές στη Μονεμβασιά και νοτιοδυτικά του Μυστρά. Τα σημεία των αψιμαχιών δείχνουν καταφανώς πόσο ανεξέλεγκτοι είχαν γίνει οι Τούρκοι πειρατές που έφταναν ως τα σύνορα με το Ιόνιο. Η αντεπίθεση των Λατίνων τους ανάγκασε να επιστρέψουν στα παράλια της Μικράς Ασίας. Εκεί τον Οκτώβριο του 1334, στον κόλπο του Αδραμυττίου που βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας στην περιοχή της Τρωάδας, συνάντησαν τον υπολογίσιμο στόλο από το Εμιράτο Περγάμου με επικεφαλή τον Σούτζα αλ Ντιν Γιαξή, το γιο του εμίρη, ο οποίος όπως μας πληροφορεί ο Καντακουζηνός ασχολούταν συχνά με το δουλεμπόριο. Στη σφοδρή σύγκρουση που ακολούθησε οι Τούρκοι ηττήθηκαν κατά κράτος χάνοντας 100-150 γαλέες και μικρότερα πλοιάρια καθώς και 3.000-5.000 άνδρες. Οι επιζώντες και οι επικεφαλής των Τούρκων σφαγιάστηκαν. 

Μετά τη νίκη τους οι Βενετοί σχεδίασαν τις επόμενες κινήσεις τους. Ο θάνατος όμως του πάπα Ιωάννη ΚΒ’ ακύρωσε κάθε προετοιμασία. Ο διάδοχός του, ο Βενέδικτος ΙΒ’ δεν ήταν ένθερμος οπαδός των σταυροφοριών και έτσι οι οργανωμένες ενέργειες της «Ιερής Ένωσης» διακόπηκαν, αν και οι Βενετοί συνέχισαν τον πόλεμο με τους Τούρκους. Η πανωλεθρία στο Αδραμύττιο ανέκοψε τις ληστρικές επιδρομές των Τούρκων στο Αιγαίο και επέλεξαν να συμβιβαστούν υπογράφοντας μια νέα συνθήκη το 1337 με τη Βενετία. Αυτή τη φορά τα εμιράτα του Μεντεσέ και του Αϊδινίου συμφώνησαν με τον δούκα της Κάντια, Μαρίνο Μοροζίνι να μη συνεχιστούν οι επιδρομές των Βενετών στα παράλια των εμιράτων τους με πλούσια οικονομικά και εμπορικά ανταλλάγματα.

(Το παρόν αποτελεί απόσπασμα άρθρου του γραφόντα από το περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, τεύχος 259,Οκτώβριος 2018)

Βιβλιογραφία

P.W. Edbury, ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ 1191-1374, μτφρ. Α. Νικολάου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2003.

J. Harris,C. Holmes, E.Russel, BYZANTINES, LATINS AND TURKS IN THE EASTERN MEDITERRANENAN WORLD AFTER 1150,Oxford, 2012.

K.M. Setton, THE PAPACY AND THE LEVANT (1204-1571),vol.I, THE THIRTEEN AND FOURTEEN CENTURIES, American Philosophical Society, Philadelphia, 1976.

E. Zachariadou, TRADE AND CRUSADE, VENETIAN CRETE AND THE EMIRATES OF MENTESHE AND AYDIN (1300-1415), Venice, 1983.

L. Paul, L’ EMIRAT D’ AYDIN, BYZANCE ET L’ OCCIDENT, RECHERCHES SUR  LA GESTE D'UMUR PACHA, Presses universitaires de France, Paris, 1957.

A. Luttrell, THE HOSPITALLERS IN CYPRUS, RHODES, GREECE AND THE WEST 1291-1440, Great Britain and USA, 1979.