Οι «ελληνικές ωμότητες» στη Μικρασιατική εκστρατεία το θέρος του 1919

Έχει γίνει πολλάκις αναφορά περί «ελληνικών μαζικών εγκλημάτων» κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας από διάφορους «ύποπτους» κύκλους. Αρχής γενομένης από αναφορές σε «συνωστισμούς» γίνεται μια προσπάθεια εξισορρόπησης των εγκλημάτων που προέβησαν οι Τούρκοι. Η αλήθεια είναι όμως εκ διαμέτρου αντίθετη.

Ο αριθμός των Ελλήνων στα εδάφη της Τουρκίας κυμαινόταν στους 2.400.000, με την συντριπτική πλειοψηφία αυτού στα παράλια της Μικράς Ασίας, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη.[1] Εκμεταλλευόμενη λοιπόν τις περιστάσεις και τις συγκυρίες, η Ελληνική Κυβέρνηση με  εντολή πλέον από τους Συμμάχους, διατάζει τον Ελληνικό Στρατό να αποβιβασθεί στη Σμύρνη. 

Η αποβίβαση τελικά πραγματοποιείται στις 2/5/1919 μέσα σε μία εξαιρετικά τεταμένη ατμόσφαιρα[2] και ελλιπώς σχεδιασμένη, καθώς τα ελληνικά τμήματα δεν απέκοψαν τις οδούς διαφυγής των Τούρκων που βρίσκονταν στην τουρκική συνοικία, ένα μέτρο που πιθανόν να τους αποθάρρυνε να προβάλλουν αντίσταση.[3] Την ώρα της αποβίβασης ενώ τα πλήθη των Ελλήνων πολιτών υποδεχόντουσαν τα στρατιωτικά τμήματα, Τούρκοι ακροβολιστές προσέβαλλαν τους Έλληνες στρατιώτες. Οι ελληνικές δυνάμεις απάντησαν, με αποτέλεσμα η συμπλοκή να εξελιχθεί σε κανονική μάχη. Οι Έλληνες είχαν 2 νεκρούς και 34 τραυματίες στρατιώτες και 9 ιδιώτες τραυματίες, οι Τούρκοι 5 νεκρούς και 16 τραυματίες, ενώ ιδιώτες διάφορων εθνοτήτων υπέστησαν 47 νεκρούς. 

Τα ελληνικά τμήματα επικράτησαν γρήγορα αλλά το αποτέλεσμα ήταν να συνοδευτεί η απόβαση από πικρόχολα σχόλια των Συμμάχων.[4] Ως πολιτικό γεγονός είχε ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία, και η ελληνική κυβέρνηση προσπάθησε να αμβλύνει τις εντυπώσεις. Παρ’ όλα αυτά οι όποιες αδικίες κι αν έγιναν, επανορθώθηκαν γρήγορα και εκτελέστηκαν υπαίτιοι κάτι που κανείς δεν έλαβε υπ όψιν.[5] [6] Τα τμήματα των Τούρκων που διέφυγαν, περίπου 3.000, ενώθηκαν με ένοπλους χωρικούς και απειλούσαν ότι θα σκοτώσουν τον ελληνικό πληθυσμό.

Το 4ο Σύνταγμα Πεζικού στη Σμύρνη μετά την απόβαση

            Μια ακόμα παράμετρος που θα προκαλούσε πολλά προβλήματα, κυρίως σε αυτή την πρώτη φάση των επιχειρήσεων, ήταν το γεγονός ότι δεν επετράπη από την Διασυμμαχική Επιτροπή ο αφοπλισμός του τουρκικού πληθυσμού και ως εκ τούτου ο Ελληνικός Στρατός είχε πλέον να αντιμετωπίσει και τις ένοπλες ομάδες εντός της κατεχόμενης ζώνης.[7] Το μέτρο αυτό φυσικά δεν θα έλυνε το πρόβλημα των αντάρτικων ομάδων, καθώς πολλές ήταν εκτός της κατεχόμενης ζώνης, αλλά θα αποτελούσε δραστικό μέτρο για την αντιμετώπιση και την αποτροπή ενίσχυσης αυτών.

            Στις 2/6 η Πέργαμος δέχθηκε επίθεση από Τσέτες (άτακτα στρατιωτικά σώματα των Τούρκων), Τουρκαλβανούς χωροφύλακες και αποστρατευμένους στρατιώτες του οθωμανικού στρατού.[8] Ο διοικητής του σώματος (1/8 Τάγμα Κρητών), Συρμακέζης, υποχώρησε, παρά τις σημαντικές απώλειες των Τούρκων που ήταν περίπου 70,  με αποτέλεσμα ο ελληνικός πληθυσμός να υποστεί σφαγές. Με την ανακατάληψη της πόλης από τον Νίδερ στις 7/6, έγινε αντιληπτό το μέγεθος της σφαγής και αποκαλύφθηκαν οικτρές εικόνες κακοποιημένων πτωμάτων (86 σφαγιασθέντες με τοποθετημένα τα γεννητικά όργανα στο στόμα). Αυτό μοιραία οδήγησε σε αντίποινα από την πλευρά των Ελλήνων όταν νεαροί κυρίως στρατιώτες επηρεασμένοι από τα γεγονότα στην Πέργαμο, χωρίς αφορμή και με τους διοικητές τους να μην μπορούν να τους ελέγξουν, ξέσπασαν πάνω σε άμαχο πληθυσμό και άφησαν πίσω τους 200 νεκρούς.[9] [10] [11] Το βράδυ της 6^ης Ιουνίου το τμήμα που κατείχε την πόλη Ναζιλί, αποχώρησε μετά από πληροφορίες για επικείμενη επίθεση και τις επόμενες ώρες, τουρκικά τμήματα λεηλάτησαν τις εκεί ελληνικές περιουσίες και σκότωσαν Έλληνες πολίτες.[12]           

Μετά από δύο ημέρες όμως τουρκική αντεπίθεση οργανωμένη από το έδαφος της Ιταλικής ζώνης κατοχής, κάτι που ο Horton θεωρεί «απόλυτα διασταυρωμένο» προσέβαλλε τις ελληνικές δυνάμεις στο Αϊδίνι.[13] [14] Καθ’ όλη την διάρκεια της εκστρατείας, υπήρχε μια συνεχή παροχή στρατιωτικής βοήθειας, σε εφόδια αλλά και σε επίπεδο πληροφοριών.[15] Ο Συνταγματάρχης Σχοινάς δεν διατήρησε την ψυχραιμία του στην σύγκρουση που ακολούθησε και υποχώρησε. Η πόλη έπεσε στα χέρια των Τούρκων με επίλογο την τραγική τελευταία αντίσταση ευζώνων του 38^ου Συντάγματος Ευζώνων και των Προσκόπων. Ο Βενιζέλος διέταξε την άμεση ανακατάληψη, διότι η πόλη αποτελούσε κομβικό σημείο και έτσι θα διακινδύνευε η κατοχή της πεδιάδας του Μαιάνδρου. Τελικά στις 20/6  η πόλη πέρασε ξανά στην κατοχή των ελληνικών δυνάμεων αλλά είχε υποστεί ήδη τρομερές καταστροφές. Οι μισές οικίες είχαν καεί ή καταστραφεί και όλες οι υπόλοιπες λεηλατήθηκαν. Εσφάγησαν εκατοντάδες ή χιλιάδες πολίτες με εκτιμήσεις για τους Έλληνες νεκρούς που ξεκινάνε από τους 900 νεκρούς και φτάνουν μέχρι τις 2000, με μεγάλο ποσοστό από γυναικόπαιδα και 4.000 πρόσφυγες ενώ από τη μήνη δεν ξέφυγαν ακόμη και οι Τούρκοι πολίτες που πλήρωσαν επίσης βαρύ τίμημα σε αίμα.[16]

Η απάντηση των ελληνικών δυνάμεων ήταν άμεση. Ο Κονδύλης αντεπιτέθηκε πέραν του ποταμού Μαιάνδρου, νικώντας  σώματα Τσετών αλλά ερχόμενος και σε αντιπαράθεση με τους Ιταλούς, καθώς διάβηκε  βιαίως τον ποταμό που φρουρούσαν οι εκεί ιταλικές δυνάμεις και προωθήθηκε μέχρι 20-30 χλμ βαθιά στην ζώνη τους για να καταστρέψει το στρατόπεδο της Τσίνας. Οι Ιταλοί περιορίστηκαν στην αποστολή παραπόνων για την ορμητική συμπεριφορά των Ελλήνων.[17]

            Εν γένει ο Έλληνας στρατιώτης στην πρώτη αυτή φάση των επιχειρήσεων υπήρξε πειθαρχημένος και πράγματι η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία προσπάθησε να συγκρατήσει τον ενθουσιασμό που υπήρχε, δικαιολογημένα, στις τάξεις του Ελληνικού Στρατού αλλά και στο ελληνικό στοιχείο των παραλίων της Μικράς Ασίας. Οι ενέργειες που έγιναν (Μενεμένη, Σμύρνη) αφορούσαν ή απάντηση σε επιθετική ενέργεια ή πράξεις αντεκδικήσεων σε φρικτά εγκλήματα πάνω σε μάχιμους και αμάχους. Άλλωστε δεν υπήρχε και σοβαρός λόγος για να διαπραχθούν ως μέτρο σταθεροποίησης μέσω τρομοκρατίας αφού η τουρκική αντίσταση συνθλιβόταν κατευθείαν, έστω και μετά από τις τοπικές αντεπιθέσεις. Επίσης, η εν γένει συμπεριφορά αποτελούσε και την μετουσίωση της πολιτικής του Βενιζέλου. Η Ελλάδα δεν είχε ακόμα κάποιο κεκτημένο, μια συνθήκη, αλλά μονάχα μια προφορική εντολή η οποία δόθηκε και πρόχειρα συνεπώς η κατάσταση ήταν εξαιρετικά εύθραυστη.

Έλληνας εύζωνας στη Μικρά Ασία. Η Μικρασιατική εκστρατεία
αποτέλεσε το ζενίθ της πολεμικής αρετής του Έλληνα στρατιώτη
 τα νεότερα χρόνια.

Η δεδομένη κατάσταση όμως, όπου δύο προαιώνιοι εχθροί έρχονται αντιμέτωποι με μια συγκλονιστική αντιστροφή σχέσης που ίσχυε για μισή χιλιετία, δεν μπορούσε να αφήσει πολλά περιθώρια. Ο αντικειμενικός σκοπός του Βενιζέλου να προσαρτήσει τα πιθανά εδάφη με την επικείμενη συνθήκη με όσο το δυνατόν λιγότερο αίμα -οι απώλειες μέχρι το τέλος του Ιουνίου ανέρχονταν στον μικρό σχετικά αριθμό των 722 αξιωματικών και οπλιτών-ήταν επιτυχημένος παρά την καυστική στάση των Συμμάχων.

Φυσικά οι πολυπληθείς κριτικές των τελευταίων για την Ελληνική διοίκηση εξυπηρετούσαν πολιτικές σκοπιμότητες ,κάτι που το παραδέχεται ο εκπρόσωπος του Κάλθροπ, Μόργκαν, αναγνωρίζοντας την αποτελεσματικό χειρισμό της Ελληνικής Χωροφυλακής.[18] [19]. 

Όμως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα της «αμερόληπτης» Διασυμμαχικής Επιτροπής είναι η αναφορά του Στεργιάδη, ο οποίος πολλάκις έχει κατηγορηθεί για μεροληψία υπέρ των Οθωμανών κατοίκων, στις 29 Αυγούστου 1919( ΙΑΥΕ/φακ. «Ανακριτική Επιτροπή Σμύρνης», Α5/VI,αρ.πρ. 8565). Σε αυτήν αναφέρεται η αναφορά του έφεδρου αξιωματικού Βρετανού Χόνδερ ο οποίος παρουσίασε τους 3.500-4.000 σφαγιασθέντες του Αϊδινίου ως..Τούρκους από τους Έλληνες όταν ακόμα και Γάλλος στρατηγός παραδέχθηκε ότι αυτές οι αναφορές ήταν κατάφωρα ψέμματα δικαιολογώντας ακόμα και την πυρπόληση εχθρικών οικιών αν από αυτές προβαλλόταν αντίσταση όπως θα έκανε κάθε στρατός. Επίσης, αναθεώρησε για τις σφαγές στο Ναζιλή, για την πυρκαγιά στην Οθωμανική συνοικία για να έρθει και το πρωτοφανές, ο Γάλλος στρατηγός να παραδέχεται από μόνος του(!) για άλλες πλαστές εκθέσεις Γαλλίδων καλογριών περί της πυρκαγιάς. Ο Στεργιάδης επίσης την 1η Ιουνίου 1919 σε τηλεγράφημά του είχε αναφέρει ότι «..πανταχού όπου εμείς κατέχομεν εντός σαντζακίον Σαρηχάν-Σμύρνη-Αϊδινίου επικρατεί τάξις παρά σοβαράς ραδιουργίας ξενικής προπαγάνδας..».[20] Η ιταλική προπαγάνδα ήταν συνήθως απροκάλυπτη και έντονη όπως και η παροχή πολεμικού υλικού.[21]

Χαλάστρας Κωνσταντίνος

---

[1]   Ενδεικτικά, σύμφωνα με επίσημα Τουρκικά (1910) και Ελληνικά(1912) στοιχεία το Ελληνικό στοιχείο ανέρχονταν στο 43,71% ή 50,8% (Τουρκικά και Ελληνικά αντίστοιχα) στην Ανατολική Θράκη, στο 30% ή 28,2 στην Κωνσταντινούπολη, και στο σύνολο των Οθωμανικών εδαφών σε Ασία και Ευρώπη στους 2.400.000 με μεγάλα ποσοστά στις επαρχίες Αϊδινίου, Ισμίτ, Τραπεζούντας και  με συμπαγείς μικρότερους πληθυσμούς στην υπόλοιπη ενδοχώρα. Petsalis-Diomidis N.«Greece at the Paris Conference 1919»,Θεσσαλονίκη 1978,Institude for Balkan Studies. σ.341-347

[2] Η προσμονή των Ελλήνων κατοίκων ήταν μεγάλη μήνες πριν. Την 16/1/1919 η Σμύρνη σημαιοστολίστηκε με πλήθος ελληνικών σημαιών χωρίς κανένα επεισόδιο. ΙΑΥΕ, φακ. Α/Α/5, αρ.πρ.634. Στο ίδιο αναφέρεται η δολοφονία ενός Έλληνα λόγω αυτού του γεγονότος και οι συστηματικές βιαιοπραγίες κατά αμάχων πληθυσμών, ΙΑΥΕ, Α/Α/5, αρ.πρ.3323.

[3] Κατά τη νύκτα της 1ης/2α Μαΐου οι φυλακές που βρίσκονταν πίσω από το διοικητήριο και είχαν τεθεί υπό τον έλεγχο του Ιταλού ταγματάρχη Καροσσίνι άνοιξαν  και πολλοί  κατάδικοι του κοινού ποινικού δικαίου , κυρίως Τούρκοι, εξοπλίστηκαν για την αντιμετώπιση της επικείμενης απόβασης. Καψής Ιωάννης,, «Χαμένες Πατρίδες», Αθήνα 1989,Εκδόσεις Νέα Σύνορα-Α.Α.Λιβάνη σελ.14

[4] Petsalis-Diomidis N.«Greece at the Paris Conference 1919», σ.235

[5] Horton George, «Αναφορικά με την Τουρκία,Προξενικά Ντοκουμέντα των Η.Π.Α.» σελ. 96,99

[6]   Ο Βενιζέλος απέστειλε αμέσως τηλεγράφημα στην Ελληνική Πρεσβεία στο Λονδίνο σχετικά με την καταδίκη σε θάνατο δύο Ελλήνων στρατιωτών.( Μουσείο Μπενάκη, Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου(ΑΕΒ), Φάκελος 019-151,Κρυπτογράφημα 16/06/1919 Αριθμ. 6352). Επίσης αποζημιώθηκαν και οι πολίτες ΑΕΒ, φακ. 019/32.

[7] ΔΙΣ/ΓΕΣ: Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μικράς Ασίας 1919-1922, Αθήναι 1967 σ.24

[8] Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΙΑΥΕ), φακ. Α/Α/Κ, 1919, τηλεγράφημα 22ας Ιουνίου 1919.

[9] United States Department of State / Papers relating to the foreign relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919. σελ.56. Την αναφορά αυτή την δίνει Γάλλος αξιωματικός που ερεύνησε την επομένη τα γεγονότα.

[10] Για το ίδιο περιστατικό υπάρχει  η αναφορά του Διευθυντή Δικαστικού Τμήματος Παπαγεωργίου (ΑΕΒ), Φάκελος 085-46-45,  προς τον αρχηγό Στρατού κατοχής Κ.Νίδερ όπου ο αριθμός των νεκρών ανέρχεται στους 40, ενώ αποκαταστάθηκαν αμέσως όλες οι αδικίες και επεστράφησαν τα κλοπιμαία.

[11] Τέλος  ο Φοίβος Γρηγοριάδης αναφέρει ότι διεπράχθησαν αγριότητες από τον αντισυνταγματάρχη Θεόφιλο Βουτσινά για τον οποίο ο ίδιος ο Βενιζέλος δίνει «διαταγή απελάσεως» .Γρηγοριάδη Φοίβου, « Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας 1909-1940,Διχασμός-Μικρά Ασία», Αθήνα 1971,εκδόσεις Κεδρηνός σ.286

[12] Ο Κακλκαμάνος έστειλε τηλεγραφικώς και τη δημοσίευση των «Times» για αυτές τις ωμότητες, ΑΕΒ 021/40.

[13] Horton George, «Αναφορικά με την Τουρκία,Προξενικά Ντοκουμέντα των Η.Π.Α.»,σ.208

[14] Το ίδιο υποστηρίζεται και στο Petsalis-Diomidis N.«Greece at the Paris Conference 1919» σ.218-219 καθώς και από την ΔΙΣ/ΓΕΣ: «Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μικράς Ασίας 1919-1922», Αθήναι 1967 σ.22

[15] ΙΑΥΕ, φακ. Ιταλοελληνικά επεισόδια στη Μικρά Ασία, εκθεση πληροφοριών αριθμ.81 Τ/ρχη Φιλίππου Ιωάννη.

[16]   United States Department of State / Papers relating to the foreign relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919. σελ. 54 Γάλλος Αξιωματικός που επιθεώρησε το σημείο αναφέρει 1500-2000 νεκρούς Έλληνες και 1200-1500 Μουσουλμάνους αναγνωρίζοντας ότι είναι δύσκολο να εκτιμηθεί ο αριθμός των δεύτερων.

[17] ΑΕΒ, φακ. 021/106 Ανακοίνωση της ιταλικής πρεσβείας τηλεγραφήματος του αρχηγού των εκεί ιταλικών δυνάμεων.

[18] Petsalis-Diomidis N.«Greece at the Paris Conference 1919 σ. 316

[19] Η αποστολή δύναμης της χωροφυλακής είχε εγκριθεί από τη 1^η Ιουνίου από τον Ε. Βενιζέλο. ΑΕΒ, φακ. 019/5

[20] ΑΕΒ,φακ. 019/1

[21] ΑΕΒ, φακ 019/13 «εξοπλιζομένων Τούρκων δια αυστριακών όπλων παρεχομένων υπό Ιταλών» Στεργιάδης προς ελληνική αποστολή.